Na teren byłego majątku wchodzi się przez dużą bramę. Na jej filarach przed wojną stało dwóch wykutych z brązu szermierzy. Poddawany wielu zmianom dawny majątek rycerski sukcesywnie się powiększał. Dawniej na środku podwórza nie było oczywiście obszernego pustego placu z równo przystrzyżoną trawą, a podwórze wykorzystywano do celów gospodarczych.
ZABUDOWANIA
Charakterystyczny dla tych okolic jest czworokątny układ budynków z niezabudowanym wjazdem na podwórze i stojącą bokiem do drogi oborą. Dom mieszkalny (lub, jak w przypadku Krzyżowej, pałac) w takich majątkach zawsze stał osobno. Także krzyżowskie lukarny są typowe dla tych okolic. Zaokrąglony, używany w Krzyżowej kształt okienek to pozostałość z czasów, gdy dachy kryto trzciną – wtedy kształt półokrągły był łatwiejszy do wykonania.
Dopiero w XIX wieku budowle z muru pruskiego zastąpiono istniejącymi do dziś budynkami z cegły i kamienia. Domy te pojedynczo nie posiadają wartości zabytkowej, jednak jako całość tworzą jeden z nielicznych tego typu systemów architektonicznych na wschód od Łaby zachowanych po dziś dzień.
Po generalnym remoncie i przebudowie dla potrzeb Fundacji funkcje poszczególnych budynków oczywiście zmieniły się. Dawne przeznaczenie przetrwało jedynie w nazwach:
Stróżówka
W „Stróżówce” znajdują się obecnie biura działów programowych Fundacji „Krzyżowa” oraz Międzynarodowego Centrum Konferencyjnego.
Pralnia
Dziś zaadoptowana jest na potrzeby warsztatów artystycznych. Znajduje się tam m.in. prasa drukarska, piec do wypalania ceramiki oraz stojaki wystawowe. Bardzo często odbywają się tam warsztaty plastyczne. Na poddaszu często organizowane są zajęcia ruchowe i muzyczne dla grup.
Wozownia
W miejscu, gdzie kiedyś stały powozy, Fundacja „Krzyżowa” na początku lat 90. założyła przedszkole, bazując na tradycji istnienia szkoły w dawnym majątku. Przebudowana „Wozownia” służy również wolontariuszom i praktykantom Fundacji jako pokoje mieszkalne.
Dom Ogrodnika
W budynku, od końca 2012 r., mieści się Centrum Edukacji Ekologicznej „Dom Ogrodnika”. Jest to budynek mieszkalny, w którym znajdują się identycznie wyposażone pokoje oraz niczym nie wyróżniające się łazienki, udostępniane również gościom. Został on jednak podzielony na dwie kondygnacje, roboczo nazwane modułem „standardowym” i modułem „ekologicznym”. Oba moduły wyposażone są odpowiednio w standardowe i ekologiczne systemy ogrzewania, dostarczania energii i wody. Porównanie obu systemów służy do realizacji programów edukacji ekologicznej.
Stajnia
To pierwszy odbudowany obiekt, oddany do użytku w roku 1994. Od tego czasu, początkowo w otoczeniu ogromnego placu budowy na zewnątrz, prowadzono działalność statutową. Przez pierwsze cztery lata mieściły się tu sale spotkań, pokoje gościnne, a nawet kuchnia i stołówka. Kuchnia została na nowo oddana do użytku w roku 2007: powstała tu „kuchnia uczniowska”, służąca różnym projektom gastronomicznym. Budynek został odremontowany w latach 2014-2015 z funduszy Konserwatora Zabytków oraz dzięki wsparciu KGHM Polska Miedź S.A.
Spichlerz
„Spichlerz” użytkowany jest dziś przez Fundację jako hotel i dom gościnny. Pokoje jedno- i dwuosobowe są urządzone w stylu rustykalnym i odpowiadają standardowi trzech gwiazdek.
Stodoła
W „Stodole” mieści się obecnie sala wielofunkcyjna mogąca pomieścić do 350 osób. Sala posiada wyposażenie m.in. w postaci urządzeń do tłumaczenia symultanicznego, rzutników multimedialnych, profesjonalnego nagłośnienia oraz scen. Obok znajduje się sala sportowa z sauną i siłownia, pozostająca do dyspozycji gości indywidualnych oraz grup.
Obora
Obecnie w budynku mieści się stołówka oraz restauracja „U Hrabiegio”. A na poddaszu znajdują się również miejsca noclegowe.
Dziedziniec
Dziedziniec przed Pałacem, między studnią a „Stajnią”, był miejscem, na którym 12 listopada 1989 r. odbyło się jedno z ważniejszych wydarzeń najnowszej historii Krzyżowej. Powstało tam podium z ołtarzem, na którym odprawiono Mszę Pojednania. Wzięli w niej udział: pierwszy niekomunistyczny premier PRL – Tadeusz Mazowiecki oraz niemiecki kanclerz Helmut Kohl. Nabożeństwo odprawił bp Alfons Nossol. Historyczna msza, której najsłynniejszym momentem było objęcie się obu polityków, stała się jednym z symboli zwrotu w stosunkach polsko-niemieckich. Dziś dziedziniec jest miejscem, wokół którego toczy się życie Fundacji. Odbywają się tu wydarzenia sportowe, spotkania, koncerty.
PAŁAC
Budynek Pałacu
Pałac to surowy budynek barokowy, który powstał w latach 1712-1726. Wybudował go najprawdopodobniej ówczesny właściciel Krzyżowej Zygmunt von Zedlitz und Leipe. Początkowo pałac posiadał tylko wysoki parter i piętro, a na poddaszu znajdowała się mansarda. Dopiero pod koniec XIX wieku rozbudowa poddasza zmusiła właścicieli, by dobudować dwa boczne skrzydła ze schodami. Najładniejszą częścią tej prostej budowli są schody prowadzące do bogato zdobionego głównego wejścia. Nad nim wiszą herby rodzin Burt i von Moltke. Ten ostatni, przedstawiający trzy cietrzewie, odnaleźć można także w dolnym holu obok schodów. Z półpiętra klatki schodowej zza balkonu rozpościera się widok na fosę (dawne koryto Piławy) i łąki.
Hol wejściowy
Po prawej stronie holu, we wnęce za szklaną taflą, stoi Krzyż z Coventry. Zbudowany z gwoździ krzyż przypomina o okrucieństwie II wojny światowej i stanowi symbol pojednania. Krzyż od blisko 60 lat przyznawany jest przez katedrę w Coventry organizacjom z całego świata, zaangażowanym w pracę służąca pojednaniu. Fundacja „Krzyżowa” jest pierwszą w Polsce instytucją, która dostąpiła tego zaszczytu. 11 listopada 2000 krzyż wręczył przedstawiciel brytyjskiej wspólnoty Krzyża z Coventry pastor Joachim von Kölichen w obecności gości z innych krajów, przyjaciół i pracowników Fundacji „Krzyżowa”.
Wystawa stała „Odrzucając kłamstwo. Z historii oporu i opozycji antytotalitarnej w XX wieku”
Po lewej stronie schodów, w dawnym gabinecie i sypialni feldmarszałka von Moltke, znajduje się wystawa stała Fundacji „Krzyżowa”. Wystawa, obok Domu na Wzgórzu, w którym faktycznie odbywały się spotkania grupy opozycjonistów skupionych wokół Helmutha Jamesa von Moltke, jest istotną częścią Miejsca Pamięci w Krzyżowej. Stanowi ona opowieść o opozycji, przytaczając przykłady konkretnych osób, grup i wydarzeń.
Wystawa „Odrzucając kłamstwo. Z historii oporu i opozycji antytotalitarnej w XX wieku” przedstawia historię niemieckiego ruchu antynazistowskiego oraz środkowo-wschodnioeuropejskiej opozycji antykomunistycznej. Ekspozycja wprowadza w temat sprzeciwu wobec narodowego socjalizmu oraz komunizmu, prezentując niezgodę i działalność konspiracyjną obywateli wobec własnych państw i ich niesprawiedliwej, łamiącej prawo władzy.
Założeniem wystawy jest pokazanie wybranych osób i grup, które wbrew obowiązującym systemom politycznym i ideologicznym, zdecydowały się „żyć w prawdzie”, ocalić człowieczeństwo w totalitarnej rzeczywistości. Z tego powodu na pierwszym planie ekspozycji nie znalazły się instytucje czy organizacje, lecz ludzie, którzy w imię wyznawanych wartości potrafili powiedzieć „nie”, często narażając swoje życie. Działacze niemieckiego ruchu oporu wobec narodowego socjalizmu reprezentowani są w narracji przede wszystkim przez Krąg z Krzyżowej, zaś prezentacja opozycji w krajach komunistycznych Europy Środkowej i Wschodniej to jedynie fragmentaryczny wybór postaci. Subiektywność powodowana jest potrzebą pokazania różnorodności opozycji, nie zaś zmarginalizowania znaczenia pozostałych działaczy. Ekspozycja, ukazując indywidualne postawy oraz działania wybranych środowisk, zachęca do stawiania pytań o możliwość wyrażania sprzeciwu przez jednostkę wobec przemocy oraz niesprawiedliwości reżimów politycznych.
Wystawę „Odrzucając kłamstwo” udostępniono publiczności w czerwcu 1998 r. Została przygotowana przez Kreisau-Initiative e. V. w Berlinie i ośrodek KARTA w Warszawie. Autorami wystawy są Ludwig Mehlhorn oraz Katarzyna Madoń-Mitzner we współpracy z Fritzem Delpem.
Sala Balowa
Sala Balowa jako jedyne pomieszczenie po renowacji Pałacu swoim wystrojem i charakterem ma nawiązywać do wyglądu budynku w czasach, gdy mieszkała w nim rodzina von Moltke. Sala Balowa pełniła niegdyś funkcję jadalni, stąd nazwa nie odzwierciedla jej pierwotnej funkcji. Pomieszczenie zachowało się do 1990 r. w miarę dobrym stanie, dlatego zdecydowano, aby to właśnie ta część Pałacu przybliżała odwiedzającym dawny wygląd pomieszczeń. W Sali Balowej odtworzona została m.in. część zdobień sufitu oraz piec kaflowy. Niestety, nic poza tymi detalami nie zachowało się z oryginalnego wystroju tego wnętrza. W oszklonej witrynie w Sali Balowej znajdują się XIX-wieczne książki oraz rękopisy feldmarszałka von Moltkego. Stanowią one nieliczne pamiątki po dawnych mieszkańcach posiadłości.
Biblioteka, księgarnia
Z prawej strony holu znajduje się wejście do biblioteki, która umożliwia odwiedzającym poszerzenie wiedzy dotyczącej zarówno historii Niemiec i Polski, jak także z zakresu stosunków polsko – niemieckich i ruchu oporu. W księgarni mogą Państwo nabyć publikacje o Krzyżowej, Kręgu z Krzyżowej, a także niemieckiej i polskiej historii.
Malowidła ścienne
Rzucające się w oczy olbrzymie freski na klatce schodowej powstały w roku 1900, dla uczczenia 100. rocznicy urodzin feldmarszałka. Obrazują świadomość historyczną wilhelmińskich Niemiec. Ich powstanie możemy prawdopodobnie łączyć z powołaną do życia w roku 1875 przez barona Thomsona von Biel – meklemburskiego arystokratę i budowniczego zamku Kalkhorst - Fundacją na rzecz upowszechniania fresków (Stiftung zur Hebung der Freskomalerei). Jego zamiarem było uczynienie ze sztuki dobra ogółu i sfinansowanie wielkopowierzchniowych malowideł ściennych w miejscach publicznych. Od roku 1875 jego fundacja zlecała co roku jednej z niemieckich Akademii Sztuk Pięknych stworzenie jednego malowidła ściennego. W roku 1900 akademicka Wyższa Szkoła z Berlina miała stworzyć jeden fresk. O wykonanie tego zadania ubiegał się bratanek feldmarszałka, Wilhelm von Moltke, i otrzymał zgodę na freski w pałacu w Krzyżowej.
Freski mają swoje nazwy: Hańba i Odwet. Hańba Sigmunda Lipinskiego pokazuje zdobycie Lubeki przez francuską armię Napoleona 6. listopada 1806. Chłopiec w dolnym prawym rogu to rzekomo Helmuth von Moltke, późniejszy feldmarszałek, zaszokowany widokiem francuskich maruderów plądrujących miasto. Odwet pędzla Waltera von Looz Corswarema pokazuje zwycięską niemiecką armię w Paryżu 1 marca 1871. Feldmarszałek, już pochylony wiekiem, wjeżdża na siwym koniu i odbiera meldunek.
Helmutha von Moltke w rzeczywistości w czasie zdobycia Lubeki przez Francuzów feldmarszałka raczej w mieście nie było, przebywał prawdopodobnie na dworze Augusta w Holsztynie. Na pewno nie był także obecny przy wkroczeniu do Paryża, ponieważ w tym czasie uczestniczył w paradzie poza granicami miasta.
Do historii malowideł należy dodać, że są to jedyne zachowane na Dolnym Śląsku freski tego typu. Podczas ich rekonstrukcji w Krzyżowej wywiązała się ostra dyskusja nad ich dalszym losem. Zastanawiano się czy tendencyjne przedstawienie antagonizmu niemiecko-francuskiego powinno być podkreślane współcześnie w Krzyżowej. Ostatecznie przeważył głos konserwatora zabytków, by obrazy zachować i odnowić, z racji ich bezpośredniego związku z historią majątku. Dodatkowym argumentem była rola Krzyżowej w pojednaniu polsko-niemieckim, która wymaga wyjaśnienia także tego aspektu niemieckiej historii.
DOM NA WZGÓRZU
Feldmarszałek Helmuth von Moltke kupił Dom na Wzgórzu w 1873 roku, dwa lata po śmierci swojego brata, Adolfa. Od tego czasu dom należał do majątku i mieszkały w nim wdowy należące do rodziny.
W latach 1928-1945 to w Domu na Wzgórzu, a nie w pałacu, mieszkał wraz z rodziną ostatni właściciel Krzyżowej – Helmuth James von Moltke. Mieszkanie w pałacu było zbyt kosztowne dla rodziny, która na skutek nienajlepszego gospodarowania majątkiem przez ojca oraz ogólnych warunków gospodarczych popadła w długi. Helmuth James musiał odsunąć w czasie rozpoczęcie aplikacji, by ratować posiadłość przed bankructwem. Udało mu się to dzięki długoletniej, wytężonej pracy. Latem życie w domu koncentrowało się na werandzie, na której rodzina przebywała najchętniej.
Dom na Wzgórzu był domem rodzinnym dla Helmutha Jamesa von Moltke (1907-1945), jego żony Freyi (1911-2010) oraz synów Caspara (*1937) i Konrada (1941-2005).
Droga do Domu na Wzgórzu - Aleja Dębowa
Aby dotrzeć do Domu na Wzgórzu, należy opuścić dziedziniec majątku przez bramę mieszczącą się między pałacem i Domem Ogrodnika. Po drodze znajduje się mostek przewieszony nad kanałem z wodą stojącą – dawnym kanałem rzeki Piławy – a następnie płynie sama rzeka. W latach 30. ubiegłego stulecia koryto rzeki zostało przesunięte, ponieważ wysoka woda Piławy często zalewała podwórze. Prace były prowadzone przez więźniów karnych, a później - podczas II wojny światowej - najpierw przez francuskich, następnie rosyjskich jeńców wojennych z pobliskiego obozu oraz żydowskich pracowników przymusowych z obozu w Grodziszczu.
Aleja Dębowa na pierwszy rzut oka zaskakuje. Przy takich rozwiązaniach aleje zwykle prowadziły do głównego wejścia dworskiego. Aleja jednak nie tyle łączy majątek z drogą, co piękny ogród majątku Helmutha von Moltke z drugą częścią posiadłości w Grodziszczu Dolnym (dzisiaj ten fragment wsi należy do Krzyżowej). Obok szpaleru dębów można tu ponadto zobaczyć resztki drugiej alei, prowadzącej do głównej drogi. Prawdopodobnie za czasów feldmarszałka po prawej i lewej stronie dzisiejszej alei, na miejscu pól uprawnych sięgających aż do Wzgórza Cmentarnego rozciągały się ogrody i park.
Aleja Dębowa kończy się skrzyżowaniem z drogą prowadzącą do Domu na Wzgórzu (należy skręcić w prawo). Jeśli wybierze się drogę w lewo, po przejściu ok. 150 m można dostrzec przy drodze dom z niespotykaną, wysoką na około metr, platformą. Była tam niegdyś gospoda, a platforma służyła za salę do tańca. W czasie wojny hitlerowcy otoczyli dom płotem i urządzili w nim obóz jeniecki, najpierw dla żołnierzy francuskich, potem rosyjskich, którzy przyjechali tu zmieniać koryto Piławy. Salę taneczną wykorzystywano jako miejsce noclegu więźniów. Około roku 1989 gospodę rozebrano.
Spotkania Kręgu z Krzyżowej w Domu na Wzgórzu
W latach 1942-43 pod pretekstem weekendowych spotkań przyjaciół odbyły się w Domu na Wzgórzu trzy główne narady Kręgu z Krzyżowej. Celem grupy było stworzenie „nowego porządku”, czyli duchowego, politycznego i społecznego odrodzenia Europy po niechlubnym końcu Trzeciej Rzeszy przewidzianym przez członków kręgu. W czasie spotkań dyskutowano tezy opracowane wcześniej w małych grupach tematycznych. Rozważania dotyczyły porządku prawnego, polityki zagranicznej, gospodarki, spraw społecznych i prawa, ale także zbrodni wojennych, problemów na polu kościół – kultura – wychowanie czy gospodarki rolnej przyszłych demokratycznych Niemiec. Roztrząsano także kwestie obsadzenia poszczególnych stanowisk, stwarzających perspektywę zachowania ciągłości państwa niemieckiego.
Dom na Wzgórzu po 1945 r.
Po II wojnie światowej i śmierci Helmutha Jamesa von Moltke, jego żona Freya mieszkała w Domu na Wzgórzu do września 1945 roku. Dzięki przyjaciołom z Wielkiej Brytanii udało się jej bez większych przeszkód przeprowadzić do Berlina.
Choć dom po wojnie nie uległ przebudowie, przybyłe tam wówczas polskie rodziny zastały puste ściany (w latach 1945-1946 mieszkali tam żołnierze Armii Radzieckiej). Brakowało nawet rur wodociągowych, pozostały jedynie stare przyłącza i armatura. Polacy wodę czerpali ze studni obok domu. Nic nie przypominało ani o poprzednich właścicielach, ani też o Kręgu z Krzyżowej.
Po objęciu domu przez Fundację „Krzyżowa” jego mieszkańcy, podobnie jak lokatorzy pozostałych budynków kompleksu, przeprowadzili się do wyremontowanych lub przebudowanych przez Fundację domów w okolicy.
Sala Pamięci
Dzisiaj w Domu na Wzgórzu znajduje się Sala Pamięci poświęcona Kręgowi z Krzyżowej, część biblioteki fundacyjnej, mieszkanie pracowników, a na poddaszu trzy pokoje dla wolontariuszy i praktykantów Fundacji.
W 1997 roku przeprowadzono międzynarodowy konkurs na aranżację tego pomieszczenia. Wygrało go małżeństwo architektów z Wrocławia – Beata Gryt–Tomaszewska i Tomasz Tomaszewski. Tak, jak przewidywał nagrodzony projekt, w środku Sali Pamięci stanął stół składający się z czterech oddzielnych ćwiartek, obrazujący polityczną, społeczną i wyznaniową odmienność rodowodów członków Kręgu. Złożenie całości z części symbolizuje gotowość do wspólnej – pomimo istniejących różnic – pracy dla jednego celu.
Poprzez podzielenie okrągłego stołu na cztery części przypominano znak Kręgu z Krzyżowej: czarny krzyż symbolizujący chrześcijaństwo wpisany w czerwony krąg, symbol braterskiego i społecznego nastawienia, znak jedności wszystkich dążących do odnowy sił. Krąg widać ponownie na podłodze, znaczy go delikatna linia na parkiecie. Także krzyż pojawia się po raz drugi – w oknach, jako rysa przebiegająca od lewego dołu okna do góry skrzydła prawego. Gdy w myślach przedłuży się tę linię, utworzy ona krąg.
W Sali Pamięci, dawnej jadalni rodziny von Moltke, w dniu uroczystego otwarcia ośrodka – 11 czerwca 1998 r. spotkali się premier RP Jerzy Buzek z kanclerzem Niemiec Helmutem Kohlem i trzema wdowami po członkach Kręgu: Freyą von Moltke, Rosemarie Reichwein i Claritą von Trott zu Solz. Obecni byli także przedstawiciele ówczesnego zarządu Fundacji: Ewa Unger i Adam Żak.
Biblioteka i weranda
Obok prowadzącego na werandę korytarza znajduje się dawny salon, dziś służący jako biblioteka. To tutaj członkowie Kręgu z Krzyżowej prowadzili swoje narady.
Pokój przejściowy między Salą Pamięci a biblioteką prowadzi na werandę. Jest ona widoczna na wielu starych fotografiach rodziny von Moltke. Te historyczne zdjęcia stały się inspiracją dla jednej ze stypendystek, aby w sali przejściowej stworzyć wystawę. Łączy ona historyczne i aktualne fotografie mieszkańców i odwiedzających Dom na Wzgórzu.
Jako miejsce naznaczone historią, a zarazem nasłonecznione i otoczone zielenią, weranda stała się sceną ważnych historycznie zdarzeń najnowszej historii Krzyżowej. Tutaj w czerwcu 1998 roku rozpoczęła się uroczystość otwarcia ośrodka przez premiera RP i kanclerza Niemiec, tutaj też wręczono Fundacji Krzyż z Coventry.
Workcampy przy Domu na Wzgórzu
Na łące obok Domu na Wzgórzu odbywały się pierwsze międzynarodowe spotkania młodzieży w formie workcampów, które odbywały się corocznie od roku 1990. Wspólna praca nawiązywała do tradycji „Lwóweckich obozów integracyjnych” z czasów weimarskich, które inicjowane częściowo przez Helmutha Jamesa von Moltke gromadziły młodych i starych, robotników i intelektualistów, mieszkańców miast i wsi na wspólnych projektach.
W latach 90. uczestnicy spotkań pomagali przy odbudowie międzynarodowego domu spotkań. Po ukończeniu budowy workcampy przeniosły się do pokojów młodzieżowych w „Stajni” i w „Oborze”.
WZGÓRZE CMENTARNE
Do roku 1945 wzgórze było rodzajem parku wykorzystywanego także jako cmentarz. Po wojnie niektóre nagrobki i krzyże zniknęły, a cały teren podupadł, porośnięty dziko przez drzewa i krzewy.
Wzgórze można podzielić na trzy części:
1. Po prawej stronie drogi leży stary cmentarz ewangelicki, na którym do roku 1945 grzebano mieszkańców wsi. Przy wejściu na jego teren zwracają uwagę dwa leżące bloki kamienne. To pozostałości przedwojennego pomnika żołnierzy poległych w I wojnie światowej. Monument stał wcześniej przy głównej ulicy, blisko dróżki, która prowadzi na Wzgórze Cmentarne. Na Wzgórze przetransportowano go w roku 1996, w ramach prac renowacyjnych kompleksu. Z resztek nagrobków rozsianych po całym cmentarzu uformowano stojący nieco dalej półokrągły murek, a w środku tak uzyskanej przestrzeni umieszczono żelazny krzyż, także znaleziony na cmentarzu.
2. Prosta dróżka prowadzi do drugiej, nieco wyżej położonej części cmentarza. Tutaj, z nielicznymi wyjątkami, grzebano członków rodziny von Moltke zmarłych pomiędzy rokiem 1867 a 1945. Nie znajdziemy tu grobu Helmutha Jamesa, gdyż jego ciało po straceniu w dniu 23 stycznia 1945 zostało spalone, a popiół rozsypany. W roku 1998 umieszczono w tej części kamień pamiątkowy przypominający o Helmucie Jamesie i jego bracie Carlu Bernhardzie (1913-1941), poległym na froncie w Afryce. W 2010 r. dodano kamień poświęcony Freyi von Moltke, która zmarła 1 stycznia 2010 r. w Norwich w stanie Vermont (USA).
3. Mauzoleum, niegdyś miejsce spoczynku feldmarszałka Helmutha Karla von Moltke. Zbudowano je w roku 1868 dla zmarłej nagle znacznie młodszej od męża żony feldmarszałka. Jego siostra, a macocha żony, Augusta Burt, także zmarła przed bratem i została pochowana w mauzoleum. Wreszcie, w roku 1891 spoczęła tu trumna samego feldmarszałka, w pustej dzisiaj niszy, pod figurą Chrystusa znajdującą się obecnie w zewnętrznej części absydy kościoła św. Michała.
Trumny Feldmarszałka, jego żony Mary oraz siostry Augusty zaginęły pod koniec II wojny światowej. Według jednej z wersji trumna Augusty miała początkowo pozostać na miejscu, a dopiero później ulec zniszczeniu w pożarze. Dziś budowla stoi pusta, lecz symboliczne, wmurowane w podłogę płyty nagrobne, na których widnieją nazwiska i daty ich życia, upamiętniają troje zmarłych.
KAMIEŃ PAMIĄTKOWY
Przed bramą ośrodka stał dąb, na którym w sierpniu 1946 r., na polecenie Starosty Świdnickiego, przybito listę mieszkających jeszcze w Krzyżowej Niemców. Mieli oni w ciągu trzech dni opuścić wieś i udać się, podobnie jak ich rodacy mieszkający w tej okolicy, do Gracowic, skąd zostali przetransportowani do różnych stref okupacyjnych ówczesnych Niemiec.
Od 1989 roku stoi tu kamień upamiętniający spotkania Kręgu z Krzyżowej. Już w latach 70. XX wieku starano się o umieszczenie tablicy pamiątkowej na jednym z budynków lub w Domu na Wzgórzu, która przypominałaby o Kręgu z Krzyżowej.
KOŚCIÓŁ ŚW. MICHAŁA
Obok wjazdu na podwórze stoi jednonawowy gotycki kościółek, niewiele większy od kaplicy. Nie licząc zakrystii i małego chóru, jest on pozbawiony architektonicznych ozdób. Kościółek wygląda bardzo niepozornie: zbudowano go z szarego kamienia, bez wieży, a jedynie z nadbudówką, w której wisi dzwon.
We wschodniej niszy kościoła znajduje się kopia słynnej rzeźby Thorwaldsena „Chrystus”. Początkowo figura Chrystusa znajdowała się w kaplicy Helmutha von Moltke na Wzgórzu Cmentarnym. By nie ulegała dalszym zniszczeniom, została przeniesiona do kościoła dopiero po wojnie.
Od sierpnia 2001 w kościele znajduje się też osiemnastowieczna figura Matki Boskiej Krzyżowskiej, podarowana parafii przez młodzieżowy ruch maryjny z Niemiec.
W katolickim kościele często odprawiane są nabożeństwa ekumeniczne lub uroczyste msze. Dzięki temu niepozorny kościółek stał się symbolem budowania mostów między epokami i narodami.
Obok wejścia do kościoła stoi drewniana „drabina do nieba“, pomnik wystawiony na cześć zmarłego, wieloletniego proboszcza wsi Krzyżowa i Grodziszcza, ks. Bolesława Kałuży. Na pomniku wyryty został cytat z jego „duchowego testamentu“: „Miłujcie życie i wszystko, co żyje”. W pobliżu kościoła znajduje się też krzyż ku pamięci Freyi von Moltke oraz rzeźba Chrystusa, która wcześniej stała na terenie Fundacji. Niewielką przestrzeń dookoła świątyni zdobią rzeźby wykonane podczas warsztatów artystycznych z udziałem studentów Akademii Sztuk Pięknych z Wilna i Mińska.
Gruntowny remont kościoła zainicjowano w roku 2007 w ramach projektu Fundacji Pamięć, Odpowiedzialność, Przyszłość „memoria – wolontariat dla europejskiego dziedzictwa kulturalnego”. W projekcie tym pracowało przez rok od 15 do 20 młodych ludzi z Polski, Niemiec, Czech i Ukrainy.