Krąg z Krzyżowej

Krąg z Krzyżowej (Kreisauer Kreis) zajmuje wyjątkowe miejsce wśród niemieckiej opozycji wobec reżimu nazistowskiego. Grupa ta, w porównaniu z innymi organizacjami antynazistowskimi, była niezwykle heterogeniczna. W jej skład wchodzili intelektualiści, urzędnicy, działacze społeczni i duchowni, reprezentujący bardzo różne opcje polityczne i światopoglądowe. Ludzie ci, działając ponad podziałami, wypracowali oryginalny program polityczny, społeczny, gospodarczy i kulturowy dla powojennych Niemiec i Europy. Istotną częścią tego programu była zaś idea ścisłej współpracy narodów europejskich w ramach zjednoczonego politycznie kontynentu.

Krąg z Krzyżowej powstał w roku 1940 jako sieć kontaktów skupionych wokół dwóch inicjatorów: Helmutha Jamesa von Moltke, właściciela majątku w Krzyżowej na Dolnym Śląsku, oraz Petera Yorcka von Wartenburga. Grupa nie posiadała zwartej struktury, czy nawet nazwy („Kręgiem z Krzyżowej” nazwie ich dopiero Gestapo). Skupiała jednak przedstawicieli różnorodnych środowisk oraz opcji światopoglądowych, którzy nie mogąc pogodzić się z sytuacją panującą w Niemczech – oraz działaniami niemieckich wojsk w Europie – zdecydowali się opowiedzieć przeciwko rządom Adolfa Hitlera.

Członkowie grupy byli świadomi, że nie dysponują środkami oraz możliwościami przeprowadzenia zamachu na przywódców reżimu, a tym bardziej, aby dokonać zbrojnego przewrotu. Wierzyli, że siłowe rozwiązanie mogą zrealizować jedynie sami wojskowi. Poświęcili się więc opracowaniu programu ustrojowego dla powojennych Niemiec. Wierzyli, że militarna klęska nazistów jest nieunikniona, a zmiana w kraju możliwa jest przede wszystkim dzięki działaniom od wewnątrz.

Odbywali setki spotkań, w których jednorazowo, w obawie przed wzbudzeniem zainteresowania służby bezpieczeństwa, brało udział nie więcej niż kilka osób. Tylko trzykrotnie spotkali się w większym gronie. Miało to miejsce właśnie w majątku von Moltke, w Krzyżowej. Przez ten cały czas opracowywali plan konstytucji przyszłych, demokratycznych Niemiec. Przygotowali także koncepcje dotyczące ukarania zbrodniarzy wojennych oraz zadośćuczynienia dla krajów zaatakowanych i okupowanych przez hitlerowskie Niemcy. Zastanawiali się także nad takim kształtem przyszłej, zjednoczonej Europy, który nie dopuściłby do wybuchu dalszych konfliktów.

Przedstawiciele Kręgu z Krzyżowej nawiązali kontakty z przedstawicielami ugrupowań opozycyjnych w okupowanej Belgii, Holandii i Norwegii, oraz bezskutecznie próbowali uzyskać wsparcie ze strony Aliantów.

Za swoja działalność opozycyjną, oraz późniejsze zaangażowanie w przygotowany przez Clausa Stauffenberga zamach na Adolfa Hitlera (20 VII 1944 r.), dziewięciu członków Kręgu z Krzyżowej zostało skazanych na śmierć. Wyrok wykonano na ośmiu z nich – w tym na Helmucie Jamesie von Moltke oraz Peterze Yorcku von Wartenburgu.

Trzy spotkania w Krzyżowej
Członkowie Kręgu z Krzyżowej w obawie przed wzbudzeniem zainteresowania służby bezpieczeństwa (niektórzy z nich obserwowani byli przez Gestapo) spotykali się przede wszystkim w mniejszych, dwu-, trzy- lub czteroosobowych grupach. Po dwóch latach takiej intensywnej pracy, trzykrotnie zebrali się w większym gronie – w majątku Helmutha Jamesa von Moltke, w Krzyżowej na Dolnym Śląsku. Były to ważny krok dla organizacji, która dzięki tym spotkaniom mogła z wypracowanych pojedynczych koncepcji stworzyć jedną całość.

Pierwsze spotkanie w Krzyżowej 22-25 maja 1942
Pierwsze spotkanie w Krzyżowej odbyło się 22-25 maja 1942 r., w Zielone Świątki (termin miał uśpić czujność służy bezpieczeństwa). Po raz pierwszy w większym towarzystwie spotkali się wówczas: Helmuth i Freya von Moltke, Peter i Marion Yorck von Wartenburg, Theodor Steltzer, Augustin Rösch, Hans Peters, Adolf Reichwein, Harald Poelchau, Hans Lukaschek, Asta von Moltke (siostra Helmutha), Irene Yorck von Wartenburg (siostra Petera).

W obawie przed dekonspiracją dyskutowano o kwestiach, które nie miały wyraźnie politycznego kontekstu. Były nimi: rola chrześcijaństwa w społeczeństwie, relacje państwo – Kościół, oraz problemy wychowania, szkolnictwa średniego i uniwersytetów.

Ostrożność w doborze tematów, jak i terminu spotkania sprawiła, iż o tym pierwszym spotkaniu Gestapo, po rozbiciu Kręgu w 1944 r., nigdy się nie dowiedziało.

Pierwsze spotkanie w Krzyżowej miało kluczowe znaczenie dla dalszych działań grupy skupionej wokół Moltke i Yorcka. Stało się bowiem impulsem do intensywniejszej pracy nad przygotowaniem programu dla przyszłych, demokratycznych Niemiec. Lokalizacja trzech dużych spotkań w majątku von Moltke sprawiła zaś, iż już podczas śledztwa w 1944 r. Gestapo określiła grupę mianem „Kręgu z Krzyżowej”.

Drugie spotkanie w Krzyżowej 16-18 października 1942
Drugie spotkanie Kręgu z Krzyżowej w rodzinnej posiadłości von Moltków odbyło się wkrótce po pierwszym, bowiem już 16-18 października 1942 roku. Sukces, jakim w odczuciu członków Kręgu zakończyło się poprzednie spotkanie, sprawił iż z większą śmiałością podjęli się dalszych prac nad stworzeniem programu dla przyszłych, powojennych Niemiec.

Poszerzył się skład zaproszonych do Krzyżowej. Poza kilkoma osobami, które uczestniczyły w pierwszym spotkaniu - Helmuthem Jamesem i Freyą von Moltke, Peterem i Marion Yorck von Wartenburg, Theodorem Steltzerem i Hansem Petersem – pojawili się także nowi, reprezentujący szersze środowisko uczestnicy: teolog Eugen Gerstenmaier, jezuita o. Alfred Delp, ekonomista Horst von Einsiedel oraz członkowie partii socjaldemokratycznej w Niemczech Theodor Haubach i Hermann Maass.

Przede wszystkim, na drugim spotkaniu podjęto się dyskusji o kluczowym znaczeniu dla kształtu przyszłych, ponazistowskich Niemiec, a także nad kwestiami niezwykle niebezpiecznymi w razie dekonspiracji. Przygotowywano bowiem projekty dotyczące odbudowy społeczeństwa obywatelskiego i kształtu ustrojowego państwa oraz gospodarki.

Zagadnienia te nie były przypadkowe. Członkowie Kręgu z Krzyżowej wyciągnęli wnioski z niedawnej przeszłości Niemiec i chcieli w taki sposób zorganizować nowe państwo, aby nigdy więcej nie doszło do rozbicia struktur demokratycznych, osłabienia odpowiedzialności obywatelskiej za kraj oraz potęgującego je, załamania ekonomicznego. Wyraźnie zdawali sobie bowiem sprawę, iż to właśnie te czynniki miały kluczowe znaczenie w dojściu nazistów do władzy.

Drugie spotkanie w Krzyżowej miało przełomowe znaczenie dla dalszych losów tej grupy. Wyraźnie bowiem wyznaczono wówczas dalsze kierunki działań.

Z dzisiejszej perspektywy nie można nie docenić podjętych wówczas starań, aby tak ukształtować społeczeństwo i struktury państwa, żeby nigdy więcej nie doprowadzić do przejęcia władz przez ugrupowania skrajne.

Trzecie spotkanie w Krzyżowej 12-14 czerwca 1943
Trzecie spotkanie Kręgu z Krzyżowej w rodzinnej posiadłości rodziny von Moltke odbyło się w dniach 12-14 czerwca 1943 roku – i podobnie, jak miało to miejsce w przypadku pierwszego spotkania, pretekstem dla niego były Zielone Świątki.

Wzięli w nim udział: Helmuth James i Freya von Moltke, Peter, Marion i Irene von Yorck, Adam von Trott zu Solz, Eugene Gerstenmeier, Hermann Maass i o. Alfred Delp. Odbyło się ono po dłuższej przerwie i w nowej sytuacji zewnętrznej, która nie pozostała bez wpływu na tematy obrad. Klęska wojsk niemieckich pod Stalingradem (luty 1943 roku), która wskazała na nieuchronność załamania się frontu wschodniego, sprawiła, że członkowie Kręgu z innej perspektywy musieli spojrzeć na dalsze losy Niemiec.

Dlatego też główny nacisk podczas spotkania położono na politykę zagraniczną (w tym także politykę wobec Aliantów okupujących Niemcy), powojenną politykę gospodarczą oraz – po raz pierwszy tak wyraźnie – omówiono zasady ścigania zbrodni popełnionych przez Niemców.

Z dzisiejszej perspektywy szczególną uwagę przykuwa podjęta wówczas kwestia ukarania nazistowskich zbrodniarzy. Członkowie Kręgu z Krzyżowej wyraźnie opowiadali się za tym, iż Niemcy sami muszą rozliczyć się ze zbrodniami, które popełnili – bowiem tylko dzięki temu możliwa będzie budowa prawdziwie demokratycznego społeczeństwa obywatelskiego.

Świadomi zbrodni, jakich Niemcy dopuścili się na Żydach, Polakach i innych narodach okupowanej Europy, uznali zarazem za niezbędne, aby z całą stanowczością i surowością podjąć się ukarania wszystkich, którzy wystąpili przeciwko prawom człowieka – bez możliwości zasłaniania się rozkazem czy obowiązującym wówczas prawem krajowym.

Trzecie spotkanie w Krzyżowej było zarazem ostatnim, jakie członkowie Kręgu odbyli w rodzinnej posiadłości rodziny von Moltke. Bieżące obowiązki w tak dużym stopniu absorbowały członków Kręgu, iż nie zdecydowali się na kolejne obrady w większym gronie.

W styczniu 1944 roku Helmuth James von Moltke został aresztowany, a przez to grupa zdecydowała się przyjąć zupełnie inny model działania. Krzyżowa na zawsze pozostała jednak miejscem, z którym związała się grupa, której członkowie, pomimo świadomości grożących im konsekwencji, mieli odwagę przeciwstawić się złu.

CZŁONKOWIE KRĘGU Z KRZYŻOWEJ 

Krąg z Krzyżowej składał się z grupy osób należącej do tzw. ścisłego rdzenia oraz szeregu pomniejszonych grup roboczych. Do ścisłego Kręgu należeli: